Rituelen als klimaatprotest

Het universum van Koštana Banović in Utrecht Lokaal slaat een brug tussen de mens en haar omgeving.

Wanneer je de solotentoonstelling Among Houses and the Cosmos in Utrecht Lokaal betreedt, kom je binnen in het universum van kunstenaar Koštana Banović. Er zijn verschillende werken uit haar oeuvre te zien: haar meeste recente films die ze opnam in Ghana, maar ook tekeningen en kunstenaarsboeken die ze al vanaf de jaren negentig maakt en de documentaire-achtige film waar ze aan begon in 2016 en waar ze steeds materiaal aan toevoegt. Het ritueel loopt als een rode draad door al deze werken heen: handelingen, gewoontes, ritmes die voor haar als een ‘sculptuur in de tijd’ zijn. De rituelen documenteerde ze wereldwijd. Ze slaan voor Banović een brug tussen jezelf en de ander, waarbij ‘de ander’ ook de natuur kan zijn. Gezamenlijk vormen haar werken een totaalinstallatie: een landschap waar je doorheen kunt lopen en waarin je de verschillende beelden op je kunt laten inwerken.

Koštana Banović, video-still uit Containing the Sacred, The Cave of Our Lady of Calvary, 2024

Film

Zo toont de film Containing the Sacred, The Cave of Our Lady of Calvary hoe pelgrims de grot Our Lady of Cavalry in Ghana bezoeken. Dit is een voormalige heilige plek van de Jama-bevolking, en nu een belangrijk Mariabedevaartsoord. De plek trekt jaarlijks duizenden pelgrims en toeristen, vooral tijdens de viering van Maria-Tenhemelopneming. Banović filmt de pelgrims terwijl ze fijn poeder van de rotsen afschrapen. Dit poeder zou hen beschermen tegen het kwaad. Het is een rituele handeling waarbij de mens met de natuur in wisselwerking staat: terwijl de pelgrims bescherming vinden in het gesteente, veranderen de rotsen geleidelijk ook van vorm door het afschrapen.

Tekeningen

Naast de films zijn tekeningen van Banović te zien, die ze maakt op papier dat bewerkt is met lijnolie. Vervolgens bewerkt Banović het papier door er honderden kleine gaatjes in te prikken, door het papier te borduren of door er was op te gieten. Het gaat niet zozeer om de uiteindelijke vorm of voorstelling van de tekening, maar des te meer om de handeling.

Koštana Banović, tekening, zonder datum

Het creëren van de tekeningen kan je zien als een persoonlijk ritueel, waarin de kunstenaar telkens dezelfde handeling herhaalt. De herhaling weerspiegelt niet alleen de toewijding van Banović, maar maakt ook de verstreken tijd tastbaar in elk werk. Door de olie en de gaatjes worden de tekeningen transparant: ze kunnen vanuit verschillende hoeken worden bekeken en veranderen van uitstraling zodra er licht doorheen valt.

Vitrines vol talismannen

De tentoonstelling bevat ook verschillende vitrines met allerlei objecten. Het zijn kleine talismannen, speciale objecten die Banović tegenkwam op haar reizen en die werden gebruikt tijdens rituelen, of die geluk of kracht brengen. Er liggen gedroogde planten, steentjes, schelpen en stukjes papier. De objecten brengen Banović terug naar alle plekken in de wereld waar ze getuige was van bijzondere rituelen. Het zijn zowel persoonlijke als universele objecten, die geen pretentie hebben om verheven te worden tot museaal object. Het zijn objecten om aangeraakt te worden, gebruikt te worden, gekoesterd te worden. Door met verschillende lagen glas te werken, speelt Banović met het klassieke etnografische object in het museum. Ze nodigt uit tot een meer persoonlijke en directe ervaring van de objecten, waarbij de laag van glas zowel bescherming biedt als uitnodigt tot interactie.

Alternatieve antropologie

Banović documenteert op een observerende wijze, zonder haar beelden van commentaar of ondertiteling te voorzien. Het zijn de handelingen in relatie met de omgeving die ze vastlegt. Het doet denken aan klassieke visuele antropologie, gericht op het vangen van culturen in beeld. Maar waar bij de klassieke antropologie de afstand of verschillen tussen de camera en de gefilmde culturen wordt benadrukt, probeert Banović deze juist te verkleinen. Haar methode kan worden gezien als een alternatieve antropologie, waarbij niet alleen mensen, maar ook niet-menselijke wezens en entiteiten als sleutelfiguren worden erkend. Een methode waarbij de menselijke blik niet domineert, maar waarbij begrippen als ‘natuur’ en ‘cultuur’ vervagen en door elkaar lopen. Dit is goed te zien in de film Among Houses and the Cosmos van Banović, waar de titel van de tentoonstelling naar verwijst. Het is een film waar Banović al jaren aan werkt en die geen definitieve vorm kent: ze voegt steeds nieuw beeldmateriaal toe van haar reizen. In de film zijn universele momenten uit het dagelijks leven te zien: vieringen en rituelen: directe ervaringen en sociale interactie.

Haar methode doet denken aan het werk van antropoloog Marisol de la Cadena, die veel schrijft over gemeenschappen in het Andes-gebied aan de Westkust van Zuid-Amerika. De la Cadena onderneemt veel etnografisch veldwerk en werkt al jarenlang samen met Quechua-boeren in Peru. Ze deelt hun verhalen, rituelen en inzichten, en laat zien hoe deze alternatieve werelden zich niet volledig laten vertalen in westerse termen. Zo schrijft De la Cadena over de zogenaamde earth beings, niet-menselijke entiteiten zoals bergen en rivieren, en hoe deze niet alleen spiritueel, maar ook politiek en sociaal worden erkend (vaak met botsingen met westerse wetenschappelijke en juridische kaders tot gevolg). Zo erkende Ecuador in 2008 als eerste land ter wereld de rechten van de natuur in zijn grondwet. Ook in Nieuw-Zeeland zijn de rechten van de Whanganui-rivier gelijkgesteld aan die van een mens. Met een lengte van ongeveer 290 kilometer speelt de rivier een centrale rol in de geschiedenis, cultuur en spirituele overtuigingen van de Māori, met name de Whanganui Iwi, de gemeenschap die al eeuwenlang langs de rivier leeft. Voor hen is de rivier niet zomaar een stroom water, maar een levend wezen dat onlosmakelijk verbonden is met hun identiteit, tradities en welzijn.

Koštana Banović, video-still uit Among Houses and the Cosmos, 2016-heden

Deze verankering van rechten van de natuur in de wet, doet denken aan de uitspraak van afgelopen 12 november 2024, waarin het gerechtshof in Den Haag in hoger beroep de uitspraak in de zaak Shell versus Milieudefensie ongeldig verklaarde. Daarmee vervalt het baanbrekende vonnis uit 2021, waarin Milieudefensie in het gelijk werd gesteld en oliemaatschappij Shell werd verplicht om haar wereldwijde CO₂-uitstoot te reduceren. Met de uitspraak ontsnapt Shell niet alleen aan juridische verantwoordelijkheid voor haar bijdrage aan de aanhoudende klimaatcrisis, tegelijkertijd vervalt ook een juridisch precedent dat wereldwijd als inspiratiebron diende. Een teleurstelling voor de Nederlandse klimaatbeweging, die ook ver buiten onze landsgrenzen reikt: voor de vele lopende klimaatgerelateerde rechtszaken wereldwijd betekent dit een tegenslag van formaat.

Deze juridische tegenslag raakt niet alleen klimaatbewegingen, maar herinnert ook aan een diepere kloof die De la Cadena beschrijft: tussen hoe veel westerse samenlevingen zich verhouden tot de natuur en de manier waarop deze wordt gewaardeerd in recht en cultuur. Want succesvolle rechtszaken die worden aangespannen namens de natuur of ter bescherming van de natuur, getuigen van een langzaam veranderend bewustzijn over de verhouding tussen mens en niet-mens. In veel Europese en Noord-Amerikaanse landen domineert nog altijd een antropocentrisch wereldbeeld waarin de mens centraal staat en alles om ons heen wordt beoordeeld op basis van zijn waarde of nut voor de mens. Binnen dit perspectief wordt de natuur benaderd als iets dat kan worden gebruikt, beheerst of aangepast om menselijke behoeften te dienen. Dit mensgerichte denken impliceert een hiërarchie waarin de mens boven de natuur staat, met de huidige klimaatcrises als gevolg.

De alternatieve antropologie van Banović laat een ander wereldbeeld zien. Banović lijkt ons met haar werk te laten zien hoe rituelen een stille vorm van klimaatprotest kunnen zijn: ze wijzen ons namelijk op de verbinding tussen de mens en natuur. Het ritueel maakt ons bewust van onze plek in een groter geheel, en van de wederzijdse afhankelijkheid tussen mens en omgeving. In een tijd waarin cijfers, juridische processen en harde eisen het klimaatdebat vaak domineren, biedt Banović in Among Houses and the Cosmos een alternatief. Haar werk, met verstilde beelden, meditatieve handelingen en subtiele observaties, herinnert ons eraan dat verandering niet alleen ligt in beleid of protest, maar ook in het herontdekken van een diepe verbondenheid met de wereld om ons heen.

Foto's: Billie-Jo Krul