Mediakunst

Mediakunst

Blog over mediakunst.

Mediakunst

Het Centraal Museum heeft 55 mediakunstwerken in de collectie, die sinds de jaren 90 zijn verzameld. Wat is mediakunst, en hoe zorgt het museum voor deze kunstwerken?  

Collectiebeheerder Arthur van Mourik is specialist in het beheer van hedendaagse kunst, inclusief mediakunst. In deze blog beschrijft hij wat het beheer en behoud van mediakunst in de praktijk zoal betekent: van documenteren tot installatie-instructies maken, en van kunstenaars interviewen tot samenwerken met nationale en internationale experts.  

Mediakunst en digitale kunst 

Deze kunstvorm heeft een audiovisueel-technische oorsprong waarbij gebruik gemaakt is van technologie en moderne media. Er worden uiteenlopende termen voor gebruikt: videokunst, installatiekunst, time-based art, multimediakunst, net-art of digitale kunst. Voor het gemak worden in deze blog de termen mediakunst en digitale kunst gebruikt. 

Een mediakunstwerk is opgeslagen op een zogeheten ‘drager’. Die drager is een fysiek voorwerp waar het kunstwerk op wordt bewaard. Een USB-stick, SD kaart, DVD, VHS videoband, Cd-rom, laptop of externe harde schijf, het zijn allemaal dragers. Media-kunstwerken bestaan vaak uit Bits & Bytes: pixels, software, codes en files – hoewel oudere mediakunst ook analoog kan zijn, denk bijvoorbeeld aan de vroegste videokunst vanaf de jaren 60. 

Video en audio als installatieonderdeel van Damesensemble 'Long live the immaterial (bluescreen): Karolina' 2002 Eddy de Clerq en Zapp Productions, inv.nr. 29787/005, horend bij mode-ensemble van Viktor & Rolf modehuis.






De dynamiek van mediakunst

Een mediakunstwerk is moeilijk eenduidig in woorden te vatten. Sommige werken zijn in een volledig digitale omgeving tot stand gekomen, zoals een game of een applicatie. Die kunstwerken noemen we digital born, ofwel: digitaal geboren.

Maar vaker is een mediakunstwerk meer dan dat. De verschijningsvorm, dus hoe een kunstwerk wordt gepresenteerd, varieert sterk. Het is bijvoorbeeld onderdeel van een groter geheel, zoals een ruimtevullende interactieve installatie met digitale en fysieke objecten. Of het mediakunstwerk zélf kent verschillende presentatievormen.

Hieronder geef ik voorbeelden van mediakunstwerken uit de collectie van het Centraal Museum die er in de ene tentoonstelling heel anders uitzien dan in de volgende tentoonstelling. Of de ene keer alleen online bestaan, en de andere keer ook in de fysieke wereld. Toch gaat het dan om hetzelfde kunstwerk.

De dynamiek van collectiebeheer

Zodra een kunstwerk in de collectie is opgenomen, gaat de afdeling Collectiebeheer aan de slag met de registratie, documentatie, presentatie en conservering van het kunstwerk. Audiovisuele technische specificaties van benodigde apparatuur worden vastgelegd voor toekomstige opstellingen. Licentieovereenkomsten, aankoopovereenkomsten en certificaten vallen ook onder de zorg. En soms wordt de kunstenaar geïnterviewd over behoud en conservering. Al deze acties dragen bij aan het onderhoud en de informatievoorziening van het kunstwerk. We doen dit om grip te krijgen op de essentie van het kunstwerk, zodat we het een volgende keer zo goed mogelijk opnieuw kunnen presenteren of installeren. Dat kan weer in het Centraal Museum zijn, maar ook in een ander museum dat het kunstwerk in bruikleen neemt.

Alles is Rond, multimedia installatiekunstwerk met video, audio, projectiedoek en een spiegel van Madelon Hooykaas en Louis Andriessen (electronische compositie), 2019, inv.nr. 35226/001-007

What’s in a name?

Voor museaal beheer van mediakunst is belangrijk dat het juist wordt geregistreerd. Met andere woorden: hoe kan mediakunst het beste beschreven worden? Een vastomlijnd, universeel antwoord op deze vraag is er niet. Mediakunst laat zich niet eenvoudig typeren en definiëren. Kunstinstellingen doen voortdurend onderzoek naar het beheer en behoud van de kunstvorm, maar ook de terminologie is nog steeds in ontwikkeling.

Soms definieert een onderdeel of techniek het kunstwerk. Belangrijk hierin is de hiërarchie van termen die samen van betekenis zijn. Zoals een multi-channel (meerdere video-kanalen) video-installatie of single-channel video. Ter vergelijking, de materiaalbeschrijving van een schilderij is bijvoorbeeld ‘olieverf en vernis op katoenen doek, doek op houten spieraam, geornamenteerde gipsen lijst met bladgoud’. Mediakunstwerken daarentegen zijn in essentie niet materieel en zijn pas waarneembaar als het kunstwerk is geïnstalleerd. En, zoals gezegd is die installatievorm ook vaak veranderlijk.

Daarom beschrijven we mediakunstwerken zoals ze eruit komen te zien en welke techniek er voor nodig is om de werken te kunnen tonen. Dit levert vraagstukken op over conservering en vergt een benadering die iedere keer anders kan zijn.

Behoud: zorgen voor de collectie

Het bewaren en conserveren van mediakunst vraagt een speciale aanpak. De geklimatiseerde opslag van dragers is niet voldoende. Het risico bestaat dat files in de loop der tijd onleesbaar worden. Files kunnen ‘corrupt’ raken, of vereiste software en hardware voor afspelen zijn niet meer beschikbaar. Het kan ook zijn dat een drager niet meer afgespeeld kan omdat het materiaal degradeert of omdat een mediaspeler niet meer op de markt verkrijgbaar is. Om deze redenen wordt de digitale kunst uit de collectie van het Centraal Museum opgeslagen en geconserveerd bij LI-MA - Living Media Art - in Amsterdam.

LI-MA beheert en conserveert mediakunstcollecties (software en hardware). Daarnaast doet de organisatie onderzoek en (inter)nationale casestudies samen met kunstenaars, musea, netwerken en universiteiten.

Samenwerking en onderzoek

Omdat de presentatie, registratie en documentatie van media kunst continu in ontwikkeling is, en er steeds nieuwe toepassingen voor kunst worden gemaakt, wordt er gericht conserveringsonderzoek gedaan. Daarom werkt het Centraal Museum samen met universiteiten en verschillende andere organisaties. De Stichting Behoud Moderne Kunst (SBMK) bijvoorbeeld, een samenwerkingsverband tussen musea en erfgoedinstellingen met moderne en hedendaagse kunst. De SBMK publiceert en initieert onderzoeksprojecten, themadagen en symposia.

Binnen het project Infrastructuur duurzame toegankelijkheid digitale kunst, een initiatief van Li-MA, heeft het Centraal Museum onderzoek gedaan naar het kunstwerk Compressed Forests van Jan Robert Leegte, dat het museum sinds 2020 in bruikleen heeft. Aan het project deden maar liefst 15 instellingen mee. Het gezamenlijke doel was vergaren van kennis over het conserveren van digitale kunst.

Jan Robert Leegte, Compressed Forests (2016), client-side website composed of HTML, JavaScript, Cascade Style Sheet and images from Flickr, N/A, screenshot by Li-ma, Inv.nr. 35341.

Case study: Hoe beheer en behoud je een website?

Compressed Forests is een website en valt onder de kunstvorm net-art, oftewel internetkunst. Om een website als kunstwerk te kunnen beheren én behouden, moet je eerst weten wat die website eigenlijk is en wat hij doet.

De website is een HTML JavaScript CSS FLickr API. Afbeeldingen van boslandschappen worden gegenereerd op basis van JavaScript. JavaScript is zogeheten scripttaal om webpagina's interactief te maken en webapplicaties te ontwikkelen. Hiermee is een algoritme gemaakt dat met zoektermen zoals ‘boom’ of ‘bos’ afbeeldingen van bossen op het internet zoekt en verzamelt via de image hosting service Flickr.

Voordat de bos-afbeeldingen in de browser zichtbaar zijn worden ze eerst gecomprimeerd. Comprimeren is het digitaal 'samendrukken' of 'inpakken' van bestanden. Door dit proces vertonen de afbeeldingen een vastgestelde pixelwaarde. De pixelwaarde is laag, waardoor de afbeeldingen niet helemaal scherp op de website worden getoond, een bewuste keuze van de kunstenaar.

Omdat Flickr wereldwijd wordt gebruikt, zijn de afbeeldingen afkomstig uit alle plekken op de wereld. Afhankelijk van de plek op aarde waar de website wordt bekeken, en in welk seizoen, wordt het uiterlijk van de bomen bepaald.

Dit kunstwerk ziet er nooit hetzelfde uit. Iedere afbeelding zie je maar één keer. Hoe vaak zie jij een kunstwerk dat nooit hetzelfde is? Ga zelf eens kijken, dan heb je meteen een idee (klik op refresh voor een nieuwe afbeelding).

Jan Robert Leegte, Compressed Forests (2016), client-side website composed of HTML, JavaScript, Cascade Style Sheet and images from Flickr, N/A, screenshot by Li-ma, Inv.nr. 35341.

Hoe conserveer je een website als kunstwerk? Medewerkers van LI-MA, het Centraal Museum en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) zijn dieper ingegaan op deze vraag. Een belangrijk onderdeel was het interviewen van de kunstenaar om zijn ideeën te horen over hoe de website voor de toekomst behouden kan blijven. Toen de website in de collectie werd opgenomen, werd er een drager afgegeven met daarop een archiefversie (een offline versie van de online website). Deze versie stond op een micro-SD card en een Raspberry Pi, een minicomputer zo groot als een pinpas. Helaas bleken de files corrupt en moesten ze nog eens worden opgevraagd bij de kunstenaar.

LI-MA heeft de archiefversie en de online versie vergeleken. Medewerker van LI-MA, Joost Dofferhoff zegt hierover: "Het grootste verschil tussen de archief/offline versie en de online versie was dat die offline versie het beeldmateriaal haalt uit een map met 114 afbeeldingen die door Leegte zelf zijn uitgekozen. De versie op de Raspberry is bijna identiek aan de online browser versie, behalve dat deze elke 60 seconden ververst i.p.v. 90 seconden. Ook interessant aan de Raspberry is dat deze alleen is meegegeven bij de aankoop van het kunstwerk als experiment, omdat het een van de eerste Nederlandse internetkunstwerken was die daadwerkelijk is aangekocht. De kunstenaar wist nog niet goed hoe de procedure bij de verkoop van dit soort werken eruit hoorde te zien, dus gaf hij ook dit fysieke object mee. Dat is bij de volgende werken die hij heeft verkocht niet meer gebeurd.”

Het onderzoek heeft er toe geleid dat er afbeeldingen zijn verzameld en opgeslagen, zodat er nu een archief is dat recht doen aan het seizoens- en locatiegebonden aspect van het werk. Maar dat blijft iets anders dan de online versie die live tot stand komt. Hoe de website in de toekomst operationeel kan blijven zoals door de kunstenaar bedoeld, inclusief de connectie met Flickr, wordt nader onderzocht.

Bruikleen Van Gogh Museum

Compressed forests, de website dus, is in bruikleen gegeven aan het Van Gogh Museum in Amsterdam, voor de tentoonstelling Van Gogh inspireert | Jan Robert Leegte in 2021.

In die tentoonstelling werd niet alleen Compressed Forests vertoond, maar ook andere websites van Jan Robert Leegte, zoals Compressed Mountains, Compressed Sunsets en Compressed Moons. De tentoonstelling reflecteerde op landschappen van Leegte, Van Gogh en diverse impressionisten.

Tentoonstelling Van Gogh Inspireert: Robert Jan Leegte, 2021. Foto's: Michael Floor

Voor de installatie van de kunstwerken is een stabiele internetverbinding gerealiseerd. De kunstenaar koos schermen van diverse formaten uit die in bepaalde posities en afmetingen naast elkaar zijn opgehangen. Met Bart Rutten, artistiek directeur van het Centraal Museum, heb ik de opstelling in het Van Gogh Museum bezocht. Jan Robert Leegte was er ook bij. Zo kon het Centraal Museum het eindresultaat bekijken en samen met de kunstenaar de technische realisatie bespreken. En genieten van de spannende combinatie met de schilderijen in het Van Gogh Museum. Een mooi en geslaagd project.

Opstelling in Centraal Museum van de video- en audioinstallatie Fix the Variable, Exclude the Accidental, Eliminate the Impure, Unravel the Tangled, Discover the Unknown, 2021, van Persijn Broersen en Margit Lukács, inv.nr. 35613/001.

Digitale collecties beheren en bewaren

Het Centraal Museum heeft de afgelopen jaren verschillende digitale kunstwerken verworven en gepresenteerd. Zoals Fix the Variable, Exclude the Accidental, Eliminate the Impure, Unravel the Tangled, Discover the Unknown, een installatiekunstwerk van Persijn Broersen en Margit Lukács. Deze video-installatie bestaat uit projecties op rollen papier van bewegende planten en bloemen, met audio. Het werk bestaat uit vijf videokanalen.

Om de installatie te kunnen her-installeren zijn er bouwtekeningen gemaakt van de stellages, zijn de onderdelen beschreven, gefotografeerd en opgemeten. De audiovisuele apparatuur is beschreven, inclusief technische specificaties voor de programmering. De zogeheten master files (files met de beste kwaliteit, geen kopieën) zijn door de kunstenaars op een externe harde schijf afgegeven aan het museum, inclusief ondertekend certificaat.

Bouwtekeningen, technische beschrijving en foto van opbouw.

Conservator Laurie Cluitmans en ik hebben de kunstenaars in 2022 geïnterviewd. Zij hebben toen aangegeven wat ze belangrijk vinden bij een volgende installatie van hun werk. Onder meer het volume van de audio kwam ter sprake, want de installatie moet een “fysieke auditieve ervaring” zijn. Van het interview is een video-opname en een transscript gemaakt waarmee, samen met de gedocumenteerde gegevens, een manual is gemaakt om de installatie in de toekomst weer op te bouwen zoals de kunstenaars het hebben bedoeld.

Rafaël Rozendaal, Not Never No.com, 2018. Inv.nr. 35252

Rafaël Rozendaal

Ook Rafaël Rozendaals kunstwerk notneverno.com kent inmiddels diverse verschijningsvormen. Als website (wat het oorspronkelijk is), als Raamwerk, en als installatie. Een Raamwerk-vertoning is een videopresentatie in een deel van de raamkozijnen van het Centraal Museum. Het is vanaf de straatzijde te zien.

notneverno.com als Raamwerk, en installatieinstructie.

Varianten op ‘E’, van Lowlands tot Taiwan

De collectie digitale kunst kan getoond worden op locaties die voor bijvoorbeeld schilderijen moeilijk denkbaar zijn. Zo is het videowerk E van Jeroen Kooijmans vertoond op de 2024-editie van Lowlands, een festival met 65.000 bezoekers. Op de video is een vrouw te zien die in een boot aan het roeien is. Ze is omgeven door bomen en kijkt de toeschouwer voortdurend aan. De film duurt 7 minuten en 14 seconden. Het is 'Een korte film over een van de universele behoeften van de mens: liefde. Verwacht een intiem en persoonlijk beeld wat een ode brengt aan de verliefde blik.'

Jeroen Kooijmans, ‘E’ 1995, video, videostill door Li-Ma 2024. Inv.nr. 35278

De videofilm werd op Lowlands vertoond op een videoscherm, op zo’n 5 meter hoogte, omgeven door groene struiken, 24 uur per dag in een loop zonder geluid. Het kunstwerk was te zien tussen een mensenmassa van soms duizenden die langs liepen, op de grond zaten of dansten bij een concert. De muziek van nabije optredens gaf een mooi contrast met de verstilde sfeer van de film.

'E' op Lowlands. Foto's: Arthur van Mourik.

Futureproof

Uit de voorbeelden blijkt dat digitale kunst verschillende verschijningsvormen kan hebben. De manier waarop je het installeert, of de locatie waar het getoond wordt, bepaalt hoe het eruit ziet. Door het te presenteren voegen we een nieuw hoofdstuk toe aan het leven van een mediakunstwerk.

Kunstenaars zullen altijd nieuwe technologieën blijven toepassen. Artificial intelligence (AI) dient zich aan, Non-fungible token (NFT) bevindt zich ook in het domein van beeldende kunst en Virtual Reality zou in de toekomst ook binnen musea een steeds grotere rol kunnen gaan spelen. Op educatief gebied maar ook binnen de kunsten. Dit zal nieuwe vragen oproepen over behoud, restauratie en documentatie. De conservering en museale presentatie van mediakunst vereist onderzoek en specifieke kennis. LI-MA speelt daar een belangrijke rol in. Ook voor de opslag van collecties en het behoud van digitale kunst.

'E' als video-installatie in de openbare ruimte. Locatie: Taoyuan Museum of Fine Arts, Taoyuan City (2020-21). Screenshot via Taoyuan Museum of Fine Arts.

'E' als Raamwerk, 2020

Verder lezen

Met dank aan

Alle medewerkers van LI-MA, in het bijzonder Gaby Wijers, Barbara Krulik en Arne Wossink (RKD), Annemieke Bouwmans (Van Gogh Museum Amsterdam), Wanne Van Den Bos (Mojo Concerts Lowlands) en natuurlijk de kunstenaars: Jan Robert Leegte, Rafaël Rozendaal, Persijn Broersen en Margit Lukács en Jeroen Kooijmans.